Zastanawiasz się czasem, dlaczego działania, które z powodzeniem pomagają jednemu dziecku, drugiemu będą wręcz przeszkadzać? Poradzenie sobie z klasą dzieci o bardzo różnorodnych potrzebach jest trudne, ale możliwe. W najbliższej serii artykułów przedstawię Ci wiedzę niezbędną do reagowania na potrzeby swojej klasy. Dziś temat od podstaw: temperament i jak go wykorzystać w szkole.
Wyobraź sobie swoją klasę. Czy widzisz osoby, które z największym skupieniem słuchają na lekcji? W różnych miejscach sali tuż obok siebie siedzą dzieci w małych grupach? Ta część zaczyna rozmawiać jak tylko pojawi się okazja. Gdzieś w sali chowają się ci, którzy mają problemy ze skupieniem się? Wiele różni te dzieci między sobą: rodzina, pochodzenie, historie, osobowość… ale też temperament!
Być może słyszałaś już o cholerykach, sangwinikach, melancholikach czy flegmatykach? To klasyfikacja stworzona już w starożytności przez Hipokratesa i Galena. Temperament pojawia się również w rozmowach pedagogów już od jakiegoś czasu. I bardzo dobrze! Chociaż od dawna wiemy, że różnimy się między sobą, to obecna nauka dostarczyła nam ogrom wiedzy jak temperament działa na poziomie układu nerwowego, a także wskazówek jak temperament wykorzystać. To z powodu różnic w naszym układzie nerwowym tak ciężko jest prowadzić dużą grupę uczniów. Szanse, że zmierzysz się z konfliktem interesów między dziećmi o skrajnie różnych temperamentach, są tym większe, im większa jest Twoja klasa.
Po pierwsze, czym w ogóle jest temperament w świetle obecnej wiedzy? To wrodzone podstawowe tendencje myśli, emocji i zachowań, które są obserwowalne już w okresie niemowlęctwa i pozostają stosunkowo stałe na przestrzeni życia (Goldsmith, Buss, Plomin, 1987). Co ciekawe, obserwujemy je również u zwierząt! Jest to kluczowy czynnik wpływający na reakcje jednostki na różne bodźce i sytuacje.
Definicje rodzajów temperamentu mogą być różne, ale naukowcy dość spójnie wskazują na różnice w układzie nerwowym, cechy dziedziczone lub dopasowanie do środowiska. Wiadomo również, że osoby o różnym temperamencie mają nieco inną strukturę mózgu (Whittel i in. 2008). Mimo że każda teoria wyróżnia nieco inne elementy składowe temperamentu, to ich istota często powtarza się, zmieniając jedynie nazwy. Większość naukowców zgadza się, że cechy temperamentu to (Strelau, 2008):
jest względnie stały przez całe życie,
jest widoczny w sytuacjach stresowych,
różnice w zachowaniu łączą się z różnicami biologicznymi,
jest uwarunkowany zarówno przez genetykę jak i nasze środowisko,
różnice są widoczne już we wczesnym dzieciństwie,
łączy nas z innymi gatunkami: zwierzęta również mają różne temperamenty!
Ciekawe rozróżnienie proponują nam naukowcy A. Thomas i S. Chess, a także J. Strelau. Wskazali oni, że temperament możemy podzielić na łatwy i trudny. Łatwy temperament cechuje osobę, która jest rytmiczna, umie się koncentrować, jest zrównoważona i otwarta na nowe. Trudny temperament pojawi się u dziecka, które nie zachowuje stałego rytmu dobowego (więc sypia nieregularnie, je o różnych porach itp.), łatwo się rozprasza i jest mocno emocjonalne. Zwróć uwagę, dla kogo ten temperament jest trudny? Głównie dla rodzica! Często też dla nauczyciela w szkole. Jednak warto zobaczyć, że cechy temperamentu trudnego są nam bardzo potrzebne na poziomie społecznym. Istnieje wiele zawodów, które wymagają zmienności czy połączenia z emocjami, oraz zadań, w których potrzebujemy dużo energii i aktywności. Dlatego też najważniejsze w temperamencie jest DOPASOWANIE. W momencie gdy zachowanie dziecka staje się trudne dla opiekuna, warto zadać sobie pytanie, czy to nie jest kwestia dopasowania formy zadania do dziecka. Przecież nie wymagamy od małpek pływania w morzu a od ryb wspinania się na drzewa. Być może dane dziecko potrzebuje mniej rozpraszaczy w otoczeniu? A część klasy, która skończyła zadanie szybciej, potrzebuje dodatkowych zajęć? Być może dzieci potrzebują nauczyć się technik relaksacyjnych, które pozwolą im wyciszyć się po zabawie mocno pobudzającej? Rozwiązanie musi zostać dopasowane do ucznia i sytuacji. Pamiętaj proszę, że to, co dla Ciebie jest wyzwaniem w zachowaniu dziecka, może być elementem jego biologicznych uwarunkowań. Jako dorosły, twój podopieczny będzie mógł samodzielnie znaleźć otoczenie czy pracę, które będą współgrały z jego predyspozycjami. Jednak dopóki jest dzieckiem to my, dorośli, musimy stworzyć dopasowane warunki i nauczyć go radzić sobie z tym co ma.
Często omawianym elementem temperamentu jest nasza ekstrawertyczność. Wbrew powszechnej opinii, introwersja i ekstrawersja nie są do końca związane z naszą towarzyskością, ale tym, czy przebywanie w otoczeniu innych ludzi nas męczy. Osoby introwertyczne często czują zmęczenie po interakcji z innymi podczas gdy osoby ekstrawertyczne odpoczywają w towarzystwie. Najwięcej z nas będzie gdzieś pośrodku, a to czy interakcja wywoła zmęczenie, będzie zależało od tego jak bliscy są nam ludzie, co z nimi robimy i wielu innych. Kiedy obserwujemy, że dzieci introwertyczne wycofują się z interakcji, łatwo założyć, że ich potrzeby społeczne są mniejsze. Nie jest to jednak prawdą a często wynika z tego, że brak świadomości i brak dopasowania do potrzeb dziecka powoduje nieprzyjemne uczucia w kontakcie z innymi. Z czasem te uczucia mogą uzewnętrznić się jako zachowania trudne, problemy ze skupieniem, wycofanie czy nawet agresja. Dlatego warto uczyć uczniów samoświadomości, szacunku dla odmienności i uszanować ich potrzeby kiedy je zgłaszają.
Trudność i łatwość, oraz ekstrawersja i introwersja to jedynie dwa z kilku obszarów temperamentu. Przez następne tygodnie opowiem Ci o kolejnych obszarach ważnych w klasie. Z dzisiejszego artykułu zapamiętaj proszę;
Różnice w zachowaniu są uwarunkowane biologicznie, nie da się po prostu ich zmienić!
Zachowania trudne mogą wynikać z niedopasowania — pomóżmy uczniom znaleźć sposób na siebie i nie wymagajmy działania, które jest ponad możliwości!
Zadbajmy o dzieci introwertyczne — szanujmy ich granice, a także uczmy przyjemnego i bezpiecznego kontaktu z drugim człowiekiem.
Edukujmy o swoich różnicach i sposobach radzenia sobie z trudnościami — każdy temperament niesie wyzwania i plusy.
Na koniec dodam: poznajmy też siebie. Temperament naszych uczniów to jedno, ale nasz własny temperament również wpływa na naszą klasę. Być może łatwiej nam pracować z dziećmi o podobnym temperamencie? A może właśnie trudniej? Poznając siebie możemy dopasować swoje warunki pracy do codziennych zadań. Ucząc się o temperamencie uczymy się rozumieć siebie i swoich podopiecznych w równym stopniu.
Powodzenia!
Agnieszka
Bibliografia:
Goldsmith HH, Buss AH, Plomin R, et al. Round-table - what is temperament: 4 approaches.
Strelau, J. (2006). Temperament jako regulator zachowania z perspektywy półwiecza badań. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Strelau, J. (2008). Psychologia różnic indywidualnych. W J. Brzeziński (Red.), Wykłady z psychologii (wyd. 2, Tom 10). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Strelau, J. (2012). Psychologia temperamentu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Child Dev. 1987;58:505Y529.
Whittle, S., Yucel, M., Fornito, A., Barret, A., Wood, S. J., Lubman, D. Allen, N. B. (2008). Neuroanatomical Correlates of Temperament in Early Adolescents. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 47(6), 682–693.doi:10.1097/chi.0b013e31816bffca